Բռնակցումը (անեքսիա), ըստ Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի, ուրիշ պետության կամ ժողովրդի ամբողջ տարածքի կամ նրա մի մասի բռնի միացումն է (զավթումը) (տես Խորհրդային մեծ հանրագիտարան, 3-րդ հրատ., Մ., 1970, հ. 2, էջ 40, ռուսերեն):

Այդ նույն հանրագիտարանում ասվում է, որ բռնակցումը բնորոշ է  ստրկատիրական և ավատատիրական դարաշրջաններին, իսկ կապիտալիզմի դարաշրջանում դարձել է մի պետության տարածքի ընդլայնման միջոց՝ մյուսի հաշվին (նույն տեղում): 1934 թ. ռուսերեն հրատարակված «Դիվանագիտական բառարանի» 1-ին հատորում գրված է, որ բռնակցումը ուրիշ պետության տարածքի հակաիրավական միացումն է (զավթում, բռնի անջատում) (էջ 83): Այստեղ էլ բռնակցումը համարվում է ավատատիրական և կապիտալիստական դարաշրջաններին բնորոշ երևույթ (նույն տեղում):

Այսպիսով, ըստ հեղինակավոր հրատարակությունների բռնակցումը ենթադրում է ուժի գործադրություն, բռնի միջոցներ: Մի փոքր այլ կերպ է կատարվել հայկական տարածքների՝ Նախիջևանի  և Ղարաբաղի բռնակցումը Ադրբեջանին (այստեղ միտք չունեմ խոսելու Արևմտյան Հայաստանի մասին. դա այլ թեմա է): Ինչպե՞ս կատարվեց դա:

1921 թ. մարտի 16-ին Մոսկվայի խորհրդա-թուրքական, ըստ էության՝ հակահայկական, պայմանագրի 3-րդ հոդվածում ասված է. «Երկու պայմանավորվող կողմերը համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը, սույն պայմանագրի 1-ին © հավելվածում նշված սահմաններում,  կազմի ինքնավար տարածք՝ Ադրբեջանի հովանավորության (բնագրում՝ протекторат – Ս.Կ.) ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն հովանավորությունը չի զիջի մի երրորդ պետության...» (տե՛ս «ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության փաստաթղթեր», հ. 3  , Մ., 1959, էջ 598-599, ռուսերեն): Այդ մասին խոսվում է նաև 1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին ստորագրված Կարսի պայմանագրի 5-րդ հոդվածում. «Թուրքիայի և Խորհրդային Հայաստանի ու Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայն են, որ Նախիջևանի մարզը, սույն Պայմանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում, կազմում է ինքնավար տարածք Ադրբեջանի հովանավորության (բնագրում՝ покровительство – Ս.Կ.) ներքո» (նույն տեղում, հ. 4, Մ., 1960, էջ 423):

1921 թ. Ռկ/բ/Կ Կովկասյան բյուրոյի (Կովբյուրո) հուլիսի 5-ի նիստի որոշմամբ (ինչին մեծապես նպաստել է մեծ հայատյացը՝ Ստալինը) Լեռնային Ղարաբաղը իբրև ինքնավար մարզ տրվեց Ադրբեջանին («Երեկոյան Երևան», 1989, օգոստոս 24, № 195, էջ 4):

Ինչպես տեսնում ենք, հայկական տարածքները Ադրբեջանին տրվեցին առանց մի կրակոցի, առանց  առերևույթ ուժի գործադրման, մի դեպքում (1-ին պայմանագրով)՝ առանց հաշվի առնելու Խորհրդային Հայաստանի կառավարութան և հայ ժողովրդի կարծիքը (սա, ինքնին, բռնության մի ձև է), մյուս դեպքում (2-րդ պայմանագրով)՝ Խորհրդային Հայաստանի կառավարության (որի անդամների ստորագրությունը կա  Կարսի պայմանագրի բնագրի տակ) թուլության, բայց դարձյալ առանց հայ ժողովրդի կարծիքը հարցնելու, երրորդ դեպքում (Կովբյուրոյի որոշումը)՝ կուսակցական մարմնի որոշմամբ: Ադրբեջանին տրված, ավելի շուտ՝ բռնակցված տարածքների կարգավիճակը՝ երկուսի համար էլ ինքնավարության վերապահում, ապացուցում է և ընդգծում դրանց ոչ ադրբեջանական, այլ հայկական լինելը:

Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը, Կովբյուրոյի որոշումը հանգեցրին այն բանին, որ Ադրբեջանի տարածքն ընդարձակվեց հայկական հողերի հաշվին, այսինքն՝ տեղի ունեցավ այն, ինչ որակվում է որպես բռնակցում: Ադրբեջանը հայկական այդ տարածքները ձեռք բերեց ոչ թե զենքի ուժով, ինչպես փորձում են համոզել ամբոխին, այլ շնորհիվ Թուրքիայի և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև գործարքի: Այդպիսով, բռնակցումը բնորոշ է ոչ միայն ստրկատիրությանը, ավատատիրությանը, կապիտալիզմին, այլև սոցիալիզմին:

Տեսնենք, թե որքանով են վերը նշված գործողոււթյունները համապատասխանում այժմ գործող միջազգային իրավունքի օրենքներին:

Նախ հիշեցնեմ, որ Մոսկվայի պայմանագրի протекторат բառին Կարսի պայմանագրում փոխարինում է դրա ռուսական համարժեքը՝ покровительство բառը, այսինքն՝ երկու պայմանագրերով էլ նախատեսվում է Նախիջևանի նկատմամբ հովանավորությունը (կամ խնամակալությունը): Ի՞նչ է протекторат –ը՝ հովանավորությունը: Ըստ արդեն նշված «Դիվանագիտական բառարանի», հովանավորությունը գաղութային կախվածության ձևերից մեկն է, ինչը ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ հաստատված ժամանակակից միջազգային իրավունքի կանոնների, առաջին հերթին՝ ինքնորոշման իրավունքի կոպիտ խախտում (տե՛ս հ. 2, Մ., 1935, էջ 432, ռուսերեն): Այսպիսով, 1921 թ. կնքված և՛ Մոսկվայի, և՛ Կարսի պայմանագրերում Նախիջևանի հանձնումը Ադրբեջանի հովանավորությանը, գաղութատիրական, հակաօրինական, միջազգային օրենքներին հակասող ակտ է, հետևաբար և այդ պայմանագրերը պետք է վերանայվեն:

Դառնանք Ղարաբաղի բռնակցմանը: Ղարաբաղի հանձնումը Ադրբեջանին որոշել է ՌԿ/բ/Կ Կովբյուրոն: Որքանո՞վ է դա օրինական: ԽՍՀՄ սահմանադրության  6-րդ  հոդվածում ասված է, որ  կոմունիստական կուսակցությունը զբաղվում է գաղափարական, կազմակերպական աշխատանքով, ուղղություն է տալիս խորհրդային ժողովրդի ստեղծարար աշխատանքին: Նույն միտքը կա նաև ԽՄԿԿ կանոնադրության ներածականում:

Երկրի ներսում վարչատարածքային փոփոխությունները կատարում են պետական (և ոչ կուսակցական) իշխանության և կառավարման բարձրագույն մարմինները (ԽՍՀՄ սահմանադրության 73-րդ հոդված): Այսպիսով, Կովբյուրոյի որոշումը Ղարաբաղի վերաբերյալ  հակաօրինական է, որովհետև կուսակցական մարմինը (այն էլ երրորդ պետության – Ս.Կ.) իրավունք չուներ լուծելու պետական մարմնի իրավասությանը ենթակա հարց:

Եթե ի մի բերենք վերն ասվածը, հարկադրված կլինենք ընդունելու, որ Նախիջևանի և Ղարաբաղի հանձնումը կամ, դիվանագիտական բնութագրմամբ՝ բռնակցումը կատարվել է առանց հայ ժողովրդի՝ այդ հողերի տիրոջ կամքը հարցնելու և հակասում է միջազգային իրավունքի կանոններին ու անգամ ԽՍՀՄ սահմանադրությանը:

Ժամանակին կատարված անմարդկային, որոշակի նպատակ հետապնդող սխալների վրա մեր ժամանակներում ավելանում են նորերը: Վերջերս Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդի ընդունած ինքնիշխանության մասին օրենքում շեշտվում է, որ Ադրբեջանի անբաժանելի մասն են համարվում կամ կազմում Նախիջևանի ԻԽՍՀ և ԼՂԻՄ-ը: Մի կողմ թողնելով այդ ամբողջ օրենքի հեղինակների մասնագիտական պատրաստվածության մակարդակի հարցը, նշեմ, որ Ադրբեջանը ոչ մի իրավունք չունի իր անբաժանելի մասը համարել մի տարածք, որը նրան տրվել է իբրև հովանավորյալ տարածք. դրանով Ադրբեջանը խախտում է Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածը:

 Ադրբեջանը իրավունք չունի իր տարածքի անբաժանելի մասը համարել նաև ոչ իրավասու մարմնի կողմից իրեն տրված ԼՂԻՄ-ի տարածքը, որը պատկանում է այդ ինքնավար միավորման ժողովրդին, հակառակ դեպքում այդ տարածքը ինքնավար չէր լինի:

Այսպիսով, Ադրբեջանի «օրենսգետները» ոչ միայն չեն ուզում ընդունել հայկական հողերի բռնակցման փաստը, ինչը խոսում է միջազգային օրենքների խախտման կամ դրանց տեղյակ չլինելու մասին, այլև փորձում են նոր «միջոցներով» ամրապնդել այն: Հետաքրքիր մտածելակերպ. սահմանակից հանրապետության «օրենսգետներին» թվում է, որ ժամանակավորապես Ադրբեջանին հանձնված (հովանավորությունը ժամանակավոր երևույթ է. իբրև գաղութատիրության մի ձև դատապարտված է վերացման) տարածքներին տիրելով 63 տարի, Նախիջևանի հայերի նկատմամբ ցեղասպանություն կիրառելով, ԼՂԻՄ-ին  տնտեսապես և քաղաքականապես ճնշելով դրանք դարձրել են «ադրբեջանական» և հիմա հատուկ օրենք է պետք դա «օրինականացնելու» համար:

Անշուշտ այլ կերպ կդասավորվեր ամեն ինչ,  եթե ԽՍՀՄ-ը լիներ իրավական պետություն, որտեղ ասածն ու արածը համընկնեին իրար, որտեղ ազգերի ինքնորոշման իրավունքը ոչ միայն հռչակվեր ԽՍՀՄ բարձրագույն ղեկավարության կողմից, այլ նաև կիրառվեր գործնականում, որտեղ տիրեր իսկապես արդարություն, իսկապես հավասարություն և իսկական եղբայրություն:

Այդ ժամանակ կվերանայվեին հակահայկական և հենց ԽՍՀՄ-ի ստորագրած միջազգային փաստաթղթերին ու պարտավորություններին հակասող Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերը, անիրավասու կհամարվեր Կովբյուրոյի որոշումը:

Բայց քանի դեռ ԽՍՀՄ-ը  չի դարձել իրավական պետություն (տեսանելի ապագայում էլ հույս չկա, որ կդառնա), այդ սխալները պետք է չեղյալ հայտարարի ՀԽՍՀ պառլամենտը և պահանջի հայկական հողերի բռնակցման հարցը քննարկել միջազգային համապատասխան իրավական մարմիններում:

ՍԵԴՐԱԿ  ԿՐԿՅԱՇԱՐՅԱՆ                                                                                       Հայկական հանրագիտարանի                                                                                           ավագ գիտական խմբագիր

 Հայաստանի ազգային անկախության կուսակցության «Հայաստան» թերթ, 1990 թ. հոկտեմբեր։